مخازن نفتی و گازی مشترک ایران با کشورهای همسایه در حوضه زاگرس

مقدمه:
غنی بودن حوضه زاگرس از ساختارهای حاوی هیدروکربور در منطقه خاورمیانه موجب شده است که تعدادی از مخازن نفتی و گازی این منطقه به طور مشترک در بین کشورها واقع گردد. این مخازن به لحاظ زمین شناسی یکپارچه بوده ولی از لحاظ مالکیت اشتراکی است. رقابت بین کشورهای همسایه موجب شده است که این مخازن مرزی نسبت به مخازن درون کشور در اولویت بهره برداری قرار گیرد. علاوه بر این بزرگترین مخازن گازی و نفتی ایران در مرزهای سیاسی واقع شده اند. لذا شناخت بیشتر از این مخازن موجب بهره برداری بهتری از آنها خواهد شد. در اینجا به بررسی این مخازن می پردازیم.   

مخازن هیدروکربوری مشترک
کشور ما با کشورهای همسایه یعنی عراق، کویت، عربستان، قطر، امارات و عمان دارای مخازن اشتراکی است. حداقل 15 مخزن در این ارتباط وجود دارند. این در حالی است که امکان مشترک بودن تعدادی دیگر از مخازن در هاله ای از ابهام واقع شده است (شکل 1).
مخازن مشترک خشکی ایران با کشور عراق می باشد. در طول مرز مشترک ایران و عراق 5 مخزن نفتی نفت شهر(سابقاً نفت شاه)، دهلران، پایدار غرب، آزادگان و یادآوران (سابقاً حسینیه-کوشک) وجود دارد. هم اکنون میادین دهلران، پایدار غرب و نفت شهر در حال تولید بوده و دو میدان یادآوران و آزادگان نیز در مراحل مختلف توسعه قرار دارند. ادامه میدان نفت شهر در عراق با نام میدان "نفت خانه" معروف است. میادین آزادگان و یادآوران به ترتیب در مجاورت میادین "مجنون" و "سنباد" عراق واقع شده­اند ولی در مورد ارتباط (ساختمانی و پیوستگی مخزنی) این میادین اطلاعی در دسترس نیست.
10 میدان باقی مانده آبی با کشورهای همسایه خلیج فارس مشترک می باشند. میدان گازی آرش تنها میدان مشترک ایران با کشور کویت در آبهای خلیج فارس است. به نظر می رسد که ادامه این میدان در آبهای کویت با میدان "دورا" در ارتباط باشد.
میادین نفتی اسفندیار، فروزان، فرزاد (A) و فرزاد (B) با کشور عربستان مشترک می باشد. میدان نفتی اسفندیار در آبهای عربستان به میدان "لولو" تبدیل می گردد. بخش عربستانی میدان فروزان نیز در این کشور با نام میدان "مرجان" شناخته می شود. میادین فرزاد (A) و(B) گاهی با نامهای میادین فارسی (A) و (B) نیز از آنها یاد می شود. بخش خارجی میدان فرزاد (A) در عربستان با نام میدان "حصبه" شهرت یافته است.

تاکنون مخزن مشترکی بین ایران و بحرین در آبهای خلیج فارس کشف و گزارش نشده است.
میدان گازی فوق عظیم پارس جنوبی که در ادامه به میدان شمال تبدیل می­شود با کشور قطر مشترک می باشد. این میدان بزرگترین و مهمترین میادین اشتراکی ایران و دنیا است.
میادین نفتی بلال، رشادت ایران و الخلیج قطر بسیار نزدیک به خط مرزی می­باشد ولی از ادامه ساختار­های این مخازن در کشور مقابل اطلاع معتبری در دسترس نیست.
مخازن سلمان، فرزام، نصرت از مخازن مشترک ایران با امارات متحده عربی است که این میادین در کشور همسایه به ترتیب با نامهای "ابولبخوش"، "فلاح" و "فاتح" شناخته شده­اند. امکان مشترک بودن مخازن دنا، اسفند، مبارک و صالح جنوبی با این کشور نیز وجود دارد.
تنها میدان مشترک ایران و عمان میدان گازی هنگام می باشد.
بزرگترین میدان گازی مشترک دنیا (پارس جنوبی-شمال قطر) در بخش قطری 20 سال زودتر از بخش ایرانی اکتشاف و به بهره برداری رسیده است. همچنین در حال حاضر امارات متحد عربى از میدان مشترک سلمان و عربستان از میدان مشترک فروزان بیش از دو برابر ایران برداشت مى کنند. از سوى دیگر، برداشت یک جانبه از میدان هاى مشترک، افت فشار را در بخش بهره بردارى شده کاهش و در نتیجه، منابع نفت و گاز را به سوى دیگر سوق مى دهد. ضمن این که این پدیده (مهاجرت) سبب مى شود کشورى که در حال بهره بردارى یک جانبه است، از سهم بیشترى بهره مند شود. جبران انرژى از دست رفته نیز، هزینه هاى مضاعفى را درزمینه اعمال روش­هاى افزایش مجدد تولید از جمله تزریق آب، گاز، فرآورى مصنوعى و ... در پى خواهد داشت. اینها همه اهمیت شناخت، مطالعه و توسعه میادین مرزی را نشان می دهد.

شرح مختصری در مورد مخازن مشترک

1) میدان نفتی نفت شهر
میدان نفتی نفت شهر در فاصله ١٠٠ کیلومتر شمال غربی ایلام و ٢٣٠ کیلومتری جنوب غربی کرمانشاه واقع است. این میدان در سال 1923 در تاقدیس نفت شهر کشف گردید. میدان نفت خانه بخش عراقی میدان نفت شهر، در سال ١٩٢٧ توسط شرکت نفت انگلیسی و عراق کشف کرد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی به " میدان نفتی نفت شهر " تغییر نام یافت. تنها میدان نفتی در حال تولید استان کرمانشاه دارای 692 میلیون بشکه نفت و کلاهک گازی می باشد.
آسماری فوقانی (بخش کلهر) با ضخامت 71 متری در این میدان خواص مخزنی دارد. شیل های گورپی (98 متر) سنگ منشأ و انیدریتهای گچساران سنگ پوش این مخزن می باشد. تخلخل متوسط سنگ مخزن درحدود 13 درصد است. نفت سبک )º (API=42با درصد سولفور 6/0 از این میدان برداشت می شود.

2) میدان نفتی دهلران
میدان دهلران در سال1351 کشف شد. میزان نفت خام درجای اولیه این میدان 4212 میلیون بشکه است که 635 میلیون آن را میتوان برداشت کرد. همچنین این میدان دارای کلاهک گازی می باشد. در طول جنگ تحمیلی چاههای این میدان به آتش کشیده و تولید از آنها متوقف شد. از میدان نفتی دهلران تا سال١٣٧٠ حدود ١٢ میلیون بشکه نفت برداشت شده است. سنگ مخزن این میدان سازندهای سروک، پابده و آسماری می باشد. نفت خام دهلران دارای 3/43 درجه API و درصد وزنی گوگرد آن 7/2 است.

3) میدان نفتی پایدار غربی
این میدان در سال 1359 کشف گردید. سازند های آسماری و گروه بنگستان (بویژه سروک) در این میدان سنگ مخزن می باشند. نفت میدان پایدار غرب از نوع سنگین است (درجه سبکی نفت در آسماری 9/17 درجه و بنگستان 4/21 درجه است) و فشار طبیعی مخازن به تنهایی پاسخگوی استمرار تولید نفت نیست. از این رو وجود تلمبه های نفت بر سر چاه ها ضروری است. این میدان دارای کلاهک گازی و نفتی با درصد سولفور 5/1 درصد است.

4) میدان آزادگان (­آزادگان شمالی و جنوبی­)
میدان عظیم نفتی آزادگان یکی از بزرگترین میدان نفتی ایران و جهان است که در سال 1376 کشف شده است. در محدوده­ای به وسعت ٢٠ در75 کیلومتر در٨٠ کیلومتری غرب اهواز در منطقه دشت آزادگان واقع است. میدان نفتی آزادگان به دو بخش شمالی و جنوبی تقسیم می شود (البته به نظر شرکت گازپروم نفت میدان آزادگان یک میدان واحد است). میدان نفتی آزادگان شمالی در ١٢٠ کیلومتری غرب اهواز، منطقه مرزی بین ایران و عراق واقع شده است. از لایه های نفتی تاقدیس ژئوفیزیکی آزادگان می توان به سازندهای کژدمی، ایلام و فهلیان اشاره کرد. لایه مخزنی ایلام دارای نفت سنگین ) ۫(API=17 است. این ساختمان در حدود 5008 میلیون بشکه نفت دارد.

5) میدان نفتی یادآوران ( یا مخازن حسینیه­/ کوشک سابق)
میدان یادآوران از ترکیب دو میدان یا تاقدیس حسینیه و کوشک تشکیل شده است. تاقدیس حسینیه در ناحیه دزفول شمالی در مجاورت و به موازات خط مرزی و مشترک بین ایران و عراق و چاه حسینیه به فاصله٢١ کیلومتری شمال غربی چاه دارخوین ٢ و حدود ۵/۴٣ کیلومتری شمال غرب چاه خرمشهر١ و حدود ٣٠ کیلومتری جنوب چاه کوشک ١ واقع شده است. تاقدیس کوشک در فاصله ۵٣ کیلومتری جنوب غرب ساختمان جفیر و ٢٢ کیلومتری جنوب شرق ساختمان آزادگان و٨٠ کیلومتری جنوب غرب اهواز نزدیک مرز ایران و عراق قرار دارد. امتداد آن شمال غرب – جنوب شرقی می باشد .
تاقدیس یادآوران در سطح زمین فاقد رخنمون بوده و ساختاری است که بوسیله برداشتهای ژئوفیزیکی اکتشاف شده است (تاقدیس ژئوفیزیکی). تاقدیس حسینیه در امتداد ساختمانهای دارخوین، خرمشهر و آزادگان دارای روند شمالی – جنوبی می باشد . این تاقدیس بر روی افق های سروک و فهلیان با بستگی های افقی به ترتیب 140-۴٨ و ۶۵٢-٨٠ کیلومتر مربع و بستگی قائم 50 و ٩٠ متر با توجه به نقشه­های عمقی ژئوفیزیکی می­باشد و با توجه به نقشه های لرزه نگاری تاقدیس کوشک در افق سروک دارای بستگی افقی٧٢ کیلومتر مربع و بستگی قائم ۵۵ متر می باشد همچنین بستگی افقی و قائم بر روی افق فهلیان به ترتیب٢٢ کیلومتر مربع و ٢٠ متر بر آورد گردیده است .
تاقدیس حسینیه بدون هیچگونه رخنمونی در سطح زمین با عملیات لرزه نگاری در سال 1375 مشخص و محرز گردید. اولین لرزه نگارى در منطقه در سال 1375 انجام شده و در سال ١٣٧٩اکتشافى صورت گرفت. در سال ٨١ میدان نفتى حسینیه با 5/1 میلیارد بشکه ذخایر تثبیت شد و با ادامه اکتشاف مشخص گردید که فاصله بین دو میدان نفتى کوشک و حسینیه نیز مخزن نفت است. بینابین میادین کوشک و حسینیه فاصله اى است که ظاهراً محل مخزن جدید است. مجموع میادین کوشک و حسینیه و حد فاصل تازه کشف شده بین این دو میدان به نام " یادآوران" تغییر نام داد.

6) میدان گازی/نفتی آرش
این میدان مشترک در بین ایران و کویت در سال 1379 کشف گردید. میدان نفتی و گازی آرش با نفت خام درجای اولیه ۴۵٧ میلیون بشکه در سازند گدوان و گاز درجای اولیه 5/22 میلیارد متر مکعب و ۶/٨٣ میلیون بشکه میعانات گازی در سازند فهلیان است. به نظر می رسد بخشهایی از این میدان در آبهای عربستان مشترک است.

7) میدان نفتی اسفندیار
میدان یادشده در سال 1345 در تاقدیس اسفندیار توسط شرکت آیپک کشف شد. سنگ مخزن این میدان سازند گدوان (رتاوی زیرین) می باشد. نفت این میدان دارای درجه سبکی ای.پی.آی 30 درجه است. میدان اسفندیار مشترک با عربستان دارای 532 میلیون بشکه نفت خام درجا می باشد.

8) میدان فروزان
میدان نفتی فروزان که قبل از انقلاب به نام فریدون خوانده می شد، یکی از میادینی است که توسط شرکت نفت پان آمریکن در سال 1966 در آب­های فلات قاره ایران کشف شد. نفت خام فروزان با ٣١ درجه ای.پی.آی حدود 7/2 درصد وزنی گوگرد دارد. این میدان ٢٣٠٩ میلیون بشکه نفت خام درجا دارد. میدان فروزان به همراه میدان اسفندیار جز بلوک عملیاتی و اکتشافی ناحیه خارک شرکت فلات قاره می باشد.

9) میادین گازی فرزاد A و B
این میادین از میادین کوچک گازی ایرانی در نزدیکی هم (جزیره فارسی) بلوک اکتشافی فارسی هستند. در میدان گازی فرزاد B تا کنون دو چاه تولیدی حفر شده است. میدان گازی فرزاد B با ذخیره درجای حدود 5/١٢ تریلیون فوت مکعب گاز طبیعی دارد. بخش بسیار ناچیزی از ساختمان فرزادA-حصبه در قسمت ایرانی می باشد. در حالی که بخش اعظم ساختمان فرزاد B در آبهای ایران واقع شده است. روند ساختمان فرزاد A به صورت شمال شرقی-جنوب غربی است در حالی که روند ساختمان فرزاد B بصورت شمال غربی-جنوب شرقی است.

10) میدان گازی/نفتی پارس جنوبی
بزرگترین ساختمان حاوی گاز در دنیا یعنی میادین پارس جنوبی- شمال قطر در بین ایران و قطر مشترک می باشند. این میدان دارای ذخیره عظیمی از گاز در سازندهای فراقون- دالان- کنگان (سازند خوف) می­باشد. اگرچه سازندهای گروه خامی و بنگستان نیز در این میادین دارای نفت می باشد. مهم ترین میدان گازی دریائی کشور دارای ١٣١٣٠ میلیارد متر مکعب گاز درجا است. هم اکنون 28 تریلیون متر مکعب گاز درجا در کشور وجود دارد که نزدیک به 50 درصد از ذخایر گازى کشور (8 درصد کل مخازن گازی دنیا) تنها در میدان پارس جنوبى قرار دارد. این میدان همچنین داراى میعانات گازى در جاى معادل ١٨ هزار میلیون بشکه است. این میدان به همراه میادین پارس شمالی، گلشن و فردوسی تحت پوشش شرکت نفت و گاز پارس است.

11) میدان نفتی/گازی سلمان
میدان سلمان (ساسان سابق) در سال 1344 (1965) در خلیج فارس و منطقه لاوان (تحت پوشش شرکت فلات قاره) کشف شد. ذخیره نفت خام میدان سلمان 4073 میلیون بشکه و گاز۵/١٨٣ میلیون متر مکعب گاز درجا است. این میدان نخستین میدانی است که به وسیله شرکت نفت لاوان (LAPCO) در آب های فلات قاره ایران کشف شد و با میدان نفتی ابوالبخوش ابوظبی مشترک است. تاقدیس سلمان ابعادی در حدود 6 در 9 کیلومتر دارد. بهره برداری از این میدان در سال 1347 آغاز شد.
گروه دهرم سنگ مخزن گاز و سازند عرب D (سازندهای بوئیب، عرب فوقانی و عرب تحتانی)سنگ مخزن نفتی این میدان می باشد. بخش اعظم این میدان در آبهای ایرانی خلیج فارس واقع شده است.

12) میدان نفتی فرزام
میدان فرزام بخش بسیار کوچکی از میدان فلاح امارات متحده عربی است که در آبهای ایران (ناحیه سیری) واقع شده است. این میدان در کنار میادین سیوند، دنا، نصرت و الوند قرار دارد. روند قرارگیری تاقدیس این میدان به صورت شمالی-جنوبی است.

13) میدان نفتی نصرت
میدان نصرت در سال 1340 در ناحیه سیری توسط شرکت سوفیران کشف شد. در این میدان سازند سروک (میشریف) دارای خواص مخزنی است. مقدار نفت درجای این میدان ١٨٨ میلیون بشکه می باشد.

14) میدان گازی هنگام
تنها میدان مشترک ایران با کشور عمان میدان هنگام می باشد که در گذشته به نام (HE-E1) مشهور بوده است. این میدان توسط شرکت سوفیران در سال 1354 کشف گردید. گاز درجایی برابر با حجم ۴/٢٢ میلیارد متر مکعب در سازندهای ایلام و سروک در این میدان وجود دارد.

نتیجه گیری:

مخازن مشترک هیدروکربوری از منابع استرتژیک هر مملکت می باشد. بزرگترین مخازن نفتی (یادآوران و آزادگان) و گازی (پارس جنوبی) ایران در مناطق مرزی و بصورت مشترک با کشورهای همسایه می باشد. شناخت بیشتر این مخازن و اولویت مطالعه آنها می تواند در بهره برداری بهتر اهمیت ویژه داشته باشد.

منبع: assaluyeh.com